Daryush Shayegan ‘Yaralı Bilinç’ isimli kitabında Doğulularla ilgili şöyle bir tespitte bulunur Asya ve Afrika İkitelli Escort uygarlıklarının çocukları olan bizler üç yüz yıldır tarihte tatil deyiz 1
Shayegan bu kelamı boşuna söylemez Gerçekten kast ettiği Doğu toplumunun coğrafik ismi medeniyeti inşa eden Roma İmparatorluğu tarafından konmuştur İkitelli Escort Bayan Yer ve taraf tayini yapabilen durumunda olmak merkeze kendini koyup dünyayı bulunduğu yere nazaran biçimlendirecek kudrete sahip olmak demektir Mehmet Ali Kılıçbay DoğuBatı mecmuasının ikinci sayısında Yoksul Akrabanın Talihi başlığıyla Escort İkitelli yazdığı yazıda Doğu Batı problemine dair bir tespitte bulunur Kelam konusu yazıda uygar toplumlardan ikisinin coğrafik bir isimlendirmenin yanında bir de istikamet tayin eden bir tarafının olduğunu söyler Uygarlık birçok şeyin yanı sıra coğrafyadır da Lakin bütün uygarlıklardan sadece iki tanesi coğrafik isimlerin yanı sıra bir de taraf işareti taşımaktadır Doğu ve Batı Öteki uygarlıkların çabucak hepsi coğrafik isimler taşımakta ama hiçbiri taraf belirleyen bir tamlama öğesine ada ya da sıfata sahip olmamaktadırlar Öte yandan bu istikamet belirten isimler tıpkı vakitte coğrafik isimler haline de gelmişlerdir Bu istisnai ve istisnai olduğu kadar da açıklama gerektiren durum insanın aklına acaba tıpkı uygarlığın iki kesiti mi kelam konusu cinsinden zındıkça bir soru getirmektedir 2
Kılıçbay zihnini yoklayan zındıkça soru konusunda haksız değildir Zira dünya üzerindeki bir yerin coğrafik ismiyle değil de taraf tayin edecek biçimde kendisini isimlendirmesinin tek bir sebebi olabilir o da kendisini uygarlığın merkezi olarak görmesidir Kılıçbay bu yaklaşımıyla Shayegan ın Doğuluların geri kalmışlığına bir karşılık verir üzeredir
Nedenler çoğaltılabilir elbette Shayegan ın işaret ettiği tatil konusu tahminen de içinde bir ironiyi taşıyor ama kelamlarından kendi toplumunun niyet üretemediğini olduğunu anlıyoruz Bugün Shayegan üzere pek çok filozof niyet insanı şair ve muharririn bu hususa baş yorduğunu biliyoruz
Shayegan ın Doğu olarak işaret ettiği yere tenkit yöneltenlerden biri de Adonis tir ‘Kitap Hitap Hakikat’ isimli denemesinde Shayegan ın Doğu dediği yeri Arap İslam coğrafyası olarak revize eder ve tarihte tatilde olma sorununa içerden bakıp sorunu nedenleriyle birlikte tartışır
Dinî bir bakış açısıyla bakıldığında dinî metin hakikatin yeri ve meskenidir Bu bakış açısı sırf dinî hakikat müminler ve dinî metinlerle sonlu olacaksa buna bir itirazım yok Lakin dinî metin dinî olmayan metinlere bakmak için bir ölçüt haline gelecekse dinin hakikati öbür bütün hakikatlerin mihenk taşı olacaksa yahut kültürel toplumsal ve siyasal bir kurumda mümin olmayanlara dayatılıp dinî olmayan hakikatler düşünmemeleri talep edilecekse işte buna itirazım var Arap İslam kültürüne hükümran olan en büyük sorunu budur Arap İslam kültüründe dinî metin birebir anda hem kültürel hem toplumsal hem de politik bir metindir 3
Adonis birebir kitabında Doğu yani Arap İslam coğrafyasının gelişememesini din ve devlet ortasındaki ilginin sağlıklı kurulamamasına bağlar Toplumun geriye gitmesinin nedenlerini açıklarken de gelişmişlik açısından Doğunun Batıyla ortasındaki makasın açılma nedenlerine eğilir Sonuç itibariyle Batılıların dini hudutlarının belirlendiği bir alanda tuttuğunu söyler Dinin toplumsal yapının her zerresinde yer alması hatta bir çamur vazifesi görmesi ona nazaran sakıncalı ve toplumun gelişmesinin önünde manidir Adonis buna rağmen bir taraftan hem tenkitlerini yöneltir öbür taraftan kurtuluş mitini bu toplumların önüne sermeye çalışır Doğunun aksayan tarafına nedenleriyle yaklaşmaya çalışırken öbür taraftan karşı fikirler geliştirir Bunu yaparken din tersi bir sekülerlikle yaklaşmaz dini kabul eden lakin sonlarını çizen bir niyet geliştirir
İslam da Yenilik isimli denemesinde yazdığı şu kelamlar yeniden ona aittir Dindar olma ya da olmama hakkı zımnen özgürlük hakkını içerir O halde sıkıntı dini şahsen ortadan kaldırmak değil mümin olsun olmasın insanların siyasi kültürel ve kurumsal olarak eşit olduğu sivil bir toplum oluşturma uğraşıdır 4
Adonis Arap İslam coğrafyasında dini elinde tutan ve toplum üzerinde bir baskı aracı olarak kullanan devlet erkinin itirazlara verdiği yanıtın yıkıcılığını anlatır üstelik bunu yaparken bir şair olarak konuşur Toplumsal yapı inşa edilirken dinin siyasetin materyali olduğuna devletin de din üzerinden toplum üzerindeki tesirinin arttığına işaret eder Hasebiyle şiirini bu yanlış niyetin karşısında konumlandırıp bir hesaplaşma aracına dönüştürür
resimlerin kopuk organları var havanın vücudu üzerinde
Lübnan ın çocuklarıdır onlar
Yeryüzünün kitabını süsleyip ufku rötuşluyorlar 5
Adonis elbet yeryüzünün kitabı derken kutsal kitaplardan bahsetmiyordur Bu açıdan bakınca dini içtihattı elinde tutan devletlerin neden şairleri müellifleri ve düşünürleri öldürttüğünü anlıyoruz Bu vefatlar sonucunda koca bir Doğu toplumuna ne mi oldu Şöyle yanıtlıyor Adonis Dinin ruhsal ve düşünsel dünyası o derece yoksullaştı ki dini salt fıkha dönüştürenler her yaratıcılığı bidat ve özgürce söz edilen her kanıyı de küfür gördüler Böylelikle İslam ın siyasi tarihi Müslümanlar ortasında sürüp giden siyasi ve dini çatışmaların tarihine dönüştü 6
Adonis in bu kelamları Shayegan ı dayanaklar üzeredir
Yakın vakitte çokça tartışılan konuşulan medeniyetler buluşması vardı her ne kadar medeniyetler buluşması üzerinden konuşuluyorsa da tartışmanın ana ekseni Samuel Huntington ın ‘Medeniyetler Çatışması’ 7 teorisiydi Kitap Doğu’yla Batı’nın İslam la Hıristiyanlığın Kuzey’le Güney’in ve öteki coğrafyaların çatışma kültürünü tartışıyordu Kitabın ana niyeti her ne kadar çatışma tezleriyse de temelinde bir medeniyet buluşmasının olup olmayacağıydı Bu tartışmaların sonrasında bir kavram türetildi Hoşgörü
Tartışmaların gayesi dinlerin ne kadar hoşgörülü olduğunu anlatmak sorunun dinlerde ve toplumlarda olmadığı kanısını yaygınlaştırmaktı Hâlbuki Adonis düşünüldüğünün bilakis müsamaha problemine bakın nasıl yaklaşıyor
Hoşgörünün aşikâr şartlarda ve toplumlarda dışlanmayı marjinalleştirmeyi ezilip katledilmeyi hafiflettiği hakikat olabilir ancak temelleri değiştirmez Özgürleştirmez lakin köleliğin daha az baskılı hali manasına geldiğini düşündürür Buradaki müsamaha insanı değil ihsanı temel alır Toplumun dinamizmini felç eden ilerleyişini durduran rastgele bir ayrımcılık olmadan insanlıkta ve haklarda birleşen insani bir toplum inşa etmeye gem vuran bir uyuşturucudan daha fazlası değildir Bu durumda müsamahadan bahsetmek çoğunlukla azınlık ortasındaki farkları toplumsal ikiyüzlülük badanasıyla kamufle ederek müdafaaya çalışmak manasına gelir Öbür bir sözle insanın yıkıp aşması gereken şey daha da perçinleştirilmiş olur Kısaca müsamaha eşitliğin üzerini örten yırtılması gereken bir perdedir 8
Yani İslam’ın ya da öteki dinlerin müsamaha dini olduğunu söylemek muktedir ile ezilen ortasındaki bir çeşit eşitsizliğe işaret eder Yani biri kendini münasebetin öznesi kılıp ezilene karşı öldürmediği zulmetmediği ona istek ettiği hudutlar çerçevesinde ömür hakkı tanıdığı için hoşgörülü kabul edilir Meğer müsamahadan fazla eşitliğe gereksinim vardır Adonis in müsamahaya itirazı da burada hayat bulur Hasebiyle müsamaha değil eşitliğe dayalı adaletin varlığı toplumsal değişime ve gelişmeye yardımcı olabilir Bunun için de yapılması gereken dinin özgürce hayat bulacağı diğerinin hayatını sınırlandırmayacağı bir alana çekilmesinin sağlanmasıdır Ona nazaran müsamaha dini diye bir şey yoktur sonları aşikâr olan dinler ve eşitlik temelinde düzenlenen toplumsal dinamikler vardır
Adonis bir siyaset bilimci değildir lakin kelamları öyleymiş üzere gelebilir Bunun nedeni Doğu toplumunun kutsal kitaptan evvel şiirle olan yakınlığının Kuran ın nazil olmasıyla değişim geçirmesidir Doğulu devlet erki şairleri İslam a şirk koşuyor diye öldürtmüştür Adonis e nazaran çöküş şairlerin öldürtülmesiyle başlar Haksız da değildir zira yeni nizamın şiire ve şaire bakışı toplumsal değişimin evrileceği yere dair ipucu verir Şöyle muharrir ‘Kitap Hitap Hakikat ta İslam şiiri ortadan kaldırmaz lakin şiir kavramını ve şiirin rolünü değiştirerek onu kendi tertibine tabi fiyat Artık şiir ne hak tır ne de hakikat i söylemektedir Şiir o denli ya da bu türlü dine hizmet etmekle sonlandırılır Böylelikle şiir bilişsel ve estetik bir unsur olmaktan çıkar 9
Adonis in şiire yüklediği bu ve buna misal manalar nedeniyle bir siyaset bilimci üzere konuşur Bunu bilerek yapar bir şair olarak kelamlarının sonları kutsal kitaptaki Arapçanın hudutlarıyla daraltılmıştır zira Arap lisanı şiirden gelen gücünü ve açıklığını kutsal kitabın müphem tarafıyla yer değiştirmiş gerçeği kavrayan onu işaret eden bir lisan olmaktan çıkıp gerçeği gizleyen bir enstrümana dönüşmüştür artık Bu durum onu bir şair yaptığı üzere şiiri üzerinden hesaplaşan bir siyaset bilimciye dönüştürür Hasebiyle itirazı bu açıdan anlaşılırdır Zira vakti aşamayan zorbalıklarla savaşmayan yaşadığı toplumu derinden etkilemeyen şairin ve hoş kelamının eksik kalacağını ve yenileceğini bilir
Netice itibariyle bir şairin penceresinden bir toplumun sosyokültürel ömrüne bakmak siyasi ve dini yapısıyla hesaplaşmak değişimi şiirle devlet erki ortasındaki bağa bakarak tahlil etmek üstelik bunu sırf şiir üzerinden yapmak anlamsız gelebilir ‘Kitap Hitap Hakikat’ bu açıdan bir şairin şiirle alakası olarak okunabileceği üzere bu anlamsız duruma cevap da veriyor tıpkı vakitte Hatta daha da ileriye giderek bir coğrafyanın neden dünyanın gerisinde kaldığını anlamak açısından da kıymetli ipuçları veriyor okuruna
Notlar
1 Deryush Shayegan Yaralı Şuur Klasik Toplumlarda Kültürel Şizofreni çev Haldun Bayrı Metis Yayınları s 20
2 Mehmet Ali Kılıçbay DoğuBatı Mecmuası Doğubatı Yayınları Sayı 2 Sayfa 58
3 Adonis Kitap Hitap Hakikat Everest Yayınları Çev Mehmet Hakkı Suçin S 11
4 a g e S 45
5 Adonis Aşikâr Meçhul Şeyler Anısına Everest Yayınları Çev Mehmet Hakkı Suçin S 14
6 Adonis Kitap Hitap Hakikat Everest Yayınları Çev Mehmet Hakkı Suçin S 81
7 Samuel Hontington Okuyan Us Yayınları Çev Mehmet Turan Cem Soydemir
8 Adonis Kitap Hitap Hakikat Everest Yayınları Çev Mehmet Hakkı Suçin S 21
9 Adonis Kitap Hitap Hakikat Everest Yayınları Çev Mehmet Hakkı Suçin S 32