Avcı toplayıcılarda toplumsal cinsiyet ve yaş

Toplumsal cinsiyet benimsenirken yaş çocukluk öğrenme ve bu süreçlerin maddi kültürle bağının tesiri iç içedir Çocuklar kümülatif kültür olarak tanımlayabileceğimiz toplumun Kadıköy Escort toplumsal normlara kimliklere hayat biçimine dair kolektif bilgisinin günlük rutinler içerisinde aktarılmasıyla birlikte bu toplumsal normları öğreniyor ve içselleştiriyorlar İşte toplumsal cinsiyet de bunlardan birisi Örneğin günümüzde kız ya da İstanbul Escort erkek çocuklarla özdeşleştirilen renkler oyuncaklar giysiler ve eşyalar çocuklara atanan toplumsal cinsiyet kimliklerini öğretmenin içselleştirmelerini sağlamanın ve kimlikleri dış dünyaya simgelemenin ortacısı Toplumsal normların atfettiği kimlikleri üstlenmeyen bireyler örneğin gençler Anadolu Yakası Escort ya da yetişkinler de dış görünüş ve maddi dünyayla birlikte kimliklerini dışa vuruyor Aidiyet kurduğumuz kimlikler hayatlarımız içinde gençlikte yetişkinlikte yahut yaşlılıkta vakit zaman değişiyor ve dönüşüyor

Peki çağdaş toplumdan uzağa gittiğimizde tarihöncesinde ve günümüzde yaşayan avcı toplayıcılarda yaşın toplumsal cinsiyetle münasebeti nasıldı Maddi kültür toplumsal cinsiyeti öğrenme aktarma ve simgeleme süreçlerinde nasıl bir rol oynuyordu Bu kısa yazıda arkeolojik ve etnografik dataların bu münasebetler hakkında ne söylediğine bakacağız

SOSYAL BAĞLAR BİREYLİK VE TOPLUMSALLAŞMA

Kan bağına dayalı olsun ya da olmasın bireyler ve jenerasyonlar ortasında kurulan toplumsal münasebetler bebeklere ve çocuklara bireylik atfetmenin toplumsal kimlikleri kazandırmanın ve aidiyet hissini pekiştirmenin en kıymetli sistemlerinden Etnografik örnekler bilhassa sütten kesme tamamlanana dek bebek ve biyolojik anne ortasında kurulan fizyolojik ve toplumsal alakaların bebeğin biyolojik ve kültürel gelişiminde büyük bir kıymete sahip olduğunu doğrulamakta Lakin yeniden etnografik çalışmalar bebeklerin ve çocukların çeşitli fizikî ve toplumsal muhtaçlıklarının sıklıkla topluluğun başka bireyleri tarafından ortaklaşa karşılandığı örnekler sunuyor Örneğin biyolojik baba başka kardeşler büyükanne ve büyükbabalar çocuk bakımında ortaklaşa roller üstlenerek hem kimi toplumsal rolleri gerçekleştiriyorlar hem de yeni toplumsal rolleri ve kimlikleri öğreniyor ve üstleniyorlar

Samoa Adalarında Margaret Mead in 1920 ler üzere erken bir tarihte gerçekleştirdiği araştırmalar yaşça büyük çocukların sütten kesilen kardeşlerinin bakımına yardım ettiğini gösteriyor Sütten kesme birçok yaşayan avcı toplayıcı toplulukta bebeklerin bireylik kazanmaya ve atfedilen toplumsal cinsiyet kimliklerine nazaran isimlendirilmeye başladığı bir eşik Örneğin Tanzanya da Ndumba larda sütten kesilen çocuklar erkek çocuk ve kız çocuk olarak ayrışmaya başlar Ya da Senegal de yaşayan Bambara larda iki yaş civarında sütten kesilen çocuklar topluluğun başka üyeleriyle toplumsal münasebetler kurmaya başlarken üç yaşından sonra öteki çocuklarla toplumsallaşmaya başlarlar Sheina Lew Levy ve çalışma arkadaşlarının 2018 yılında Cross cultural research mecmuasında yayınlanan bir makalesi yaşıt ve farklı yaş kümelerinden çocukların oluşturduğu oyun kümelerinde yetişkinlerin davranışlarını taklit ederek oynayan çocukların kendi dünyalarını meydana getirdikleri bu küçük toplumsal alanda toplumsal rolleri öğrendiklerini gösteriyor

Çocuklar için oyun ve taklide dayalı bir toplumsal düzenek olarak tanımlayabileceğimiz toplumsallaşma ya da toplumsallaşma süreci aslında çocukların etraflarındaki dünyanın normlarını öğrenmeye içselleştirmeye başladıkları bir eşik Bu biçimde toplumsal cinsiyete ait normlar iş yapma giyinme süslenme biçimleri üzere pratikler aktarılıyor öğreniliyor ve içselleştiriliyor

SOSYAL YAŞ VE TOPLUMSAL CİNSİYET

Son yıllarda biyoarkeologlar arkeolojik insan kalıntılarının yaş tayininde farklı üç yaş kategorisi öneriyor Biyolojik yaş kronolojik yaş ve bunların kültürel karşılığı olarak muhakkak bir yaş için toplumun uygun gördüğü rolleri ve kimlikleri tabir eden toplumsal yaş Yaşayan avcı toplayıcı topluluklarda ve arkeolojik örneklerde çocukluk üzerine geniş kapsamlı bir derleme sunan bir çalışmada Annemieke Milks ve çalışma arkadaşları avcı toplayıcı topluluklarda bebeklerin ve çocukların farklı biyokültürel eşiklerden geçerek büyüdüğünü ve bu farklı toplumsal yaş kümelerinin birçok toplulukta benzeri eşikler içerdiğini söylüyor

Dolayısıyla toplumsal yaş toplumsal cinsiyet rollerinin ve kimliklerinin atfedilmesi ve benimsenmesinde değerli bir eşik Etnografik örnekler avcı toplayıcılarda toplumsal cinsiyete dayalı rollerin ve misyonların çocukluğun orta etaplarından itibaren atfedildiğini gösteriyor Sheina Lew Levy ve arkadaşlarının çalışması Afrika da yaşayan Batek topluluğunda ya da Kanada da yaşayan Chippewayan yerlilerinde çocukların faaliyetlerinin yaklaşık 10 yaşından sonra cinsiyete nazaran ayrışmaya başladığını tespit etmiş Bir farklılık göçer ve yerleşik avcı toplayıcı topluluklar ortasında zımnî Rachel Reckin ve arkadaşlarının 2020 yılında yayınlanan çalışması nüfus olarak daha küçük göçer topluluklarda kız ve erkek çocukların birlikte öğrendiğini nüfus olarak daha kalabalık yerleşik avcı toplayıcılarda ise farklı cinsiyetlerden çocukların farklı hallerde toplumsallaşarak öğrendiğini ortaya koyuyor

Çocukların birlikte oyun oynayarak ve yetişkinleri taklit ederek toplumsal rolleri öğrenmesinin yanı sıra yetişkinlerle birlikte vakit geçirerek gözlemleyerek ve çıraklık ederek öğrendiklerini de düşünebiliriz Arkeolojik datalar taş alet üretiminde maharetli yetenekli uzmanlaşmış üretimlerle daha amatörce tahminen de çocuklar tarafından yapılmış üretimleri ayırt edebilmemizi sağlıyor Etnografik bilgiler ise avcı toplayıcı topluluklarda bilhassa ergenliğin deneme keşif ve çıraklık yoluyla toplumsal rollerin öğrenilmesi için en ülkü toplumsal yaş olduğunu göstermekte

TOPLUMSAL CİNSİYET YAŞ VE MADDİ KÜLTÜRÜN İÇ İÇE İLİŞKİSİ

Sosyolojik antropolojik ve arkeolojik araştırmalar maddi kültürün tek başına pasif halde mana içermeyen bir obje ya da objeler topluluğu değil toplumsal kodlarla yüklü etkin ve simgeleyen bir şey olduğu konusunda hemfikir Münasebetiyle toplumsal cinsiyet rollerini öğrenme öğretme ve bu rollere dayalı kimlikleri simgeleme süreçlerinin de maddi kültürle iç içe olduğunu düşünebiliriz Örneğin Amazon ormanlarında yaşayan Kayapo avcı toplayıcılarında çocuklar makul toplumsal cinsiyet rollerinin atandığı yaştan itibaren aidiyet kurdukları toplumsal cinsiyet kimliğiyle özdeşleştirilmiş takılar takmaya başlarlar Takılar bu örnekte hem çocuklara toplumsal cinsiyet kimliklerini benimseten hem de çocukların ve ayrıyeten yetişkinlerin kimliklerini dış dünyaya simgeleyen bir aracı

Takıların toplumsal cinsiyet ve yaş üzere kültürel toplumsal ve ferdi düzlemlerle iç içe kimlikleri simgelemedeki rolüne dair birinci örnekler tarihöncesinden Paleolitik devirden gelmekte Paleolitik periyotta dünyanın farklı yerlerindeki mağara ve kaya sığınaklarında bulunmuş deniz kabukları ve çeşitli yabani hayvanların diş ve kemiklerinden yapılmış süs eşyaları vücudun nasıl süslendiğine dair bilgi veren birinci örneklerden Topluluk içerisinden makul şahısların toplumsal kimliklerinin meyyit gömme ritüellerine yansımalarını ise mezarlardan takip edebilmekteyiz Erik Trinkaus ve Alexandra P Buzhilova 2018 yılında Antiquity de yayınlanan bir çalışmada Üst Paleolitik te birtakım çocuk ve genç bireylerin yetişkinlere emsal biçimde çok sayıda süs eşyasıyla birlikte gömüldüğünü belirtiyor Örneğin Rusya da yer alan Sunghir de gömülmüş yetişkin erkek ergen çocuk ve küçük çocuk ortasındaki iştirak üçünün de binlerce boncuk ve çeşitli buluntularla birlikte vücutları aşı boyasıyla kaplanarak gömülmüş olması

Toplumsal cinsiyetin yetişkinlerin dünyasındaki manası nasıl yaratıldığı atfedildiği ve simgelendiği arkeolojide son on yıllarda sıkça çalışılan mevzulardan biri olsa da kimliklerin çocukluktan itibaren nasıl kurgulandığı ve ömür döngüsü içerisinde mesela yaşlılıkta nasıl dönüştüğü üzere sorular son yıllara kadar daha az gündemdeydi Anadolu Neolitiği için Çatalhöyük te biyoarkeolojik ve maddi kültür datalarını meyyit gömme uygulamalarıyla mukayeseli biçimde ele alan çalışmalar bu sorulara yanıt arayan birinci çalışmalardan Araştırmalar Çatalhöyük te çocuklukta yetişkinlikte ve yaşlılıkta kimliklerin maddi kültür aracılığıyla meyyit gömme ritüellerinde nasıl simgelendiğine dair çeşitli örüntüler sunmakta biyolojik bayan ve erkek yetişkinler misal nesneler boncuklar ve pigmentlerle birlikte gömülürler ve cinsiyetlere nazaran besbelli bir ayrışma görülmez Sabit izotop tahlilleri de beslenmede cinsiyetler ortasında bariz bir ayrışma olmadığını göstermekte Pekala işin içine bebekleri çocukları ergenleri ve yaşlıları kattığımızda nasıl bir tablo ortaya çıkıyor

Bebek ve çocuk mezarlarında bulunan takılar sayısal olarak yetişkin mezarlarından daha fazla Nerissa Russell 2019 da Environmental archaeology mecmuasında yayınlanan makalesinde kuş kemiklerinden yapılmış nesnelerin yalnızca yenidoğan bebeklere ilişkin mezarlarda bulunduğunu belirtiyor Ortak öğelere dayanarak ise çocukların kimliklerinin belli bir yaşa dek yetişkinlerle toplumsal münasebetlerine nazaran belirlendiğini düşünebiliriz Bu iştirakler muhakkak bir toplumsal yaştan sonra azalıyor üzere görünüyor Örneğin ergenlikteki çocuklarla genç erişkinlerin mezarlarında nadiren eşyalar bulunuyor Yaşlılar ise ağır kullanım görmüş olasılıkla hayatlarında kendilerine ilişkin ya da aktarılmış eşyalarla birlikte gömülmüşler

Yaşlılıkla ilgili olarak Çatalhöyük te öne çıkan bir öbür maddi kültür öğesi ise figürinler Göğüs kalça ve göbeklerin sarkık ve büyük halde vurgulandığı kimi figürinler arkeologlar tarafından uzun yıllar boyunca rahmet ve ana tanrıça kültleriyle ilişkilendirilmişti Lakin Carolyn Nakamura ve Lynn Meskell 2009 yılında Journal of archaeological method and theory de yayınladıkları makalede bu figürinlerin aslında topluluğun yaşlı ve deneyimli bayanlarıyla özdeşleşmiş kimlikleri simgelediğini söylüyorlar Münasebetiyle bu figürinleri ayrışmış toplumsal cinsiyet kimliklerinin ve tapınım üzere kavramların görüngüleri olmak yerine toplumsal hafıza ve deneyime dayanan kimlikleri anlatan maddi kültür öğeleri olarak düşünmek mümkün

Etnografik ve arkeolojik datalar gösteriyor ki küçük ölçekli topluluklarda toplumsal cinsiyetle alakalı toplumsal roller ve kimlikler çocukluktan itibaren gözlemlenerek öğreniliyor çeşitli maddi kültür öğeleri aracılığıyla simgeleniyor ve maddi kültür öğrenme sürecinde merkezi bir yerde duruyordu Bu bağ ömrün farklı döngülerinde dönüşmekte bireylerin toplumsal cinsiyet rolleri ve kimlikleri ömrün farklı eşiklerinde farklı toplumsal manalar kazanmaktaydı Dünyanın farklı yerlerinden etnografik örnekler bebeklerin doğdukları andan itibaren çocukluğa geçişlerine dek bireylik kazanmadıklarını ve makul bir toplumsal yaştan sonra cinsiyetlendirildiklerini göstermekte Ergenlikten çıkarak yetişkinliğe adım atma sürecinde ya da menopoz üzere çeşitli biyokültürel eşiklerden sonra da toplumsal cinsiyet rollerinin ve kimliklerinin değiştiğini biliyoruz Ama tüm bu süreçler toplumsal cinsiyetin bireyler kümeler ve kimlikler ortasında ayrışma ve eşitsizliğe dayalı bağlar yaratmasının bir nedeni ya da sonucu değildi

İstanbul Üniversitesi Tarih Öncesi Arkeolojisi Anabilim Kısmı Doktora Adayı