Begüm Hazar Keleş
‘Cennet’, Zanzibar doğumlu, Nobel Edebiyat ödüllü İngiliz muharrir Abdulrazak Gurnah’ın birinci kere 1994’te Londra’da yayımlanan dördüncü romanı. Booker ve Whitbread Kurgu mükafatlarına aday gösterilen eser, 20. yüzyılın başlarında kurgusal Kawa kasabasında doğan bir çocuğun, Yusuf’un öyküsünü anlatıyor.
Tarihe baktığımızda Tanzanya, 20. yüzyılın birinci yirmi yılında kölelikle boğuştu. Bu bölge, Birinci Dünya Savaşı yaklaşırken Alman kolonisi oldu ve bu durum 1918’e kadar sürdü. Gurnah’ın romanında da Alman askerleri etrafta dolaşıyor. Münasebetiyle romanın Tanzanya’nın Alman Doğu Afrika kolonisi olduğu periyotta geçtiği anlaşılıyor. Gurnah, Avrupalılarca sömürülen bir coğrafyayı uygarlaşma, yani çağdaşlaşma ismine idealleştirmemeye çalışırken, süren kölelik sistemine de birebir arayla yaklaşmaya çalışıyor. Bu nedenle kıssayı Yusuf’un etrafında gezinerek anlatıyor. Saf, pak, uygun, hoş Yusuf’u ve öyküsünü, tüm nahoşlukları gösterecek bir ayna üzere merkeze alıyor.
Bir köyde doğan ve fakir bir ailenin çocuğu olan başkarakterin öyküsünün izleği, Hz. Yusuf’un hikayesiyle birebirdir. Gurnah, Yusuf karakterini kurarken Kuran’daki Hz. Yusuf anlatısını temel alır, okura da bunu sık sık anlatıcı yoluyla açık eder. Onu yeryüzünde cenneti arayan, her türlü zulme ve berbatlığa karşı duruşunu, inancını değiştirmeyen, uygunluğu ve hoşluğu içinde yaşatmaya devam eden, cennet saydığı yeryüzünden kovulmanın tek yolunun yılanlardan uzak kalmak olduğunu sanan bir saflığa büründürür. Böylelikle köleliğin, sömürünün, zulmün dünyası Yusuf’un varlığıyla daha da netleşir. Bir yandan da Yusuf’un yaşadığı çağ ile 20. yüzyıl ortasında bağ kurulmuş olur. Geçen onca yüzyıla karşın köleliğin biçim değiştirerek sürüyor olması muharrir tarafından hicvedilir.
Kuran’da ve Tevrat’ta Hz. Yusuf anlatısı benzerlikler gösterir. Kutsal kitaplardakine nazaran babasının en sevdiği oğlu olan Hz. Yusuf, çok hoş bir çocuk olduğu için kardeşlerinin kıskançlığını üstüne çeker, kuyuya atılır. Kervancıların bulduğu Hz. Yusuf, Mısır’a götürülerek Firavun’un muhafızlarının önderi ve harem ağası olan Potifar’a satılır. Potifar’ın karısı Züleyha, Hz. Yusuf’a dilek duyar, ona birlikte olmayı teklif eder. Fakat Hz. Yusuf, kendisine güvenen efendisine ihanet edemeyeceğini, günah işleyemeyeceğini söyler. Bayan, ısrarına yüz vermeyen Hz. Yusuf’u bir gün gömleğinden yakalar, Hz. Yusuf kaçmaya çalışırken gömleği geriden yırtılır. Hizmetçilerini çağıran Züleyha, Hz. Yusuf’un kendisine saldırdığını söyler. Kocası gelince durumu ona da anlatır, Potifar da Hz. Yusuf’u zindana attırır. Gurnah’ın kurduğu metinlerarasılıkla gömlek öyküsü birebir aktarılır.
Gurnah, sömürge devrinin başlarındaki Tanzanya’yı, köle ticareti yapan insanların yaşadıklarını, kutsal kitaptan ödünç alınan bir köle kıssasıyla bu türlü birleştirir. Bu sayede Yusuf’un iç hoşluğu, bu hoşluğu yaşatarak kendini özgün kıldığı dünyası aracılığıyla özgürlüğü talep eden dünyaya uzanır. Özgürlüğün elde edilmesi gerektiğini, kişisel uygunluğun ve hoşluğun tek başına kâfi olmayacağını anlayan Yusuf eşliğinde romanın coğrafyası cehenneme benzetilirken, cennetse bir yok yere, hatta bir yanılsamaya dönüşür. “Cennet” yanılsaması çok geçmeden paramparça olur ve artık deneyim ve anlayışla donanan Yusuf, kendi mukadderatını denetim etmek zorunda olduğunu anlar. Çeşitli sınıflar ortasındaki hiyerarşiler ve sürtüşmeler, bütünsel Afrika toplumu algısını parçalamaya fayda. Böylelikle Gurnah, Avrupa emperyalizminin zararlarına bedelken, bir istikametiyle çürümenin aslında var olduğunu gösterir. Yusuf, insanları, geleneklerini kaybetmekten korkarken çürümüş yanlarını düşünemez.
Bilinmeyene yönelik dehşet, insanları efsaneler, öyküler üretmeye iterken, bilinmeyeni ise canavara dönüştürür. Kuran’da geçen Yec’üc Mec’üc Almanlara benzetilir örneğin. Zira kolonyal devlet bir yandan yasa, medeniyet getiren, köleliği yasaklayan diye imlenirken, başka yandan gelenekleri eriten, önüne geleni sebep göstermeksizin öldürebilen bir yapıyı da içinde barındırır. Avrupalılar yerlilerin gözlerinde hayranlık uyandıran lakin yılana benzetilen pozisyonda kalır. Dikotomi kurulur. Roman, Yusuf’un da kendini aradığı bir seyahate dönüşür.
Gurnah, romanı bilinmeyen bir notla bitirir. Yusuf’a ne olduğunu tam anlamayız, öbür bir efendiye boyun eğmeyi mi seçer, yoksa sonunda adaletsizliğine mi isyan eder? Coğrafyanın kendisi üzere Yusuf’un anlatısı da belirsizliğin hududunda terk edilir.