Julian Barnes, uzun yıllar edebiyat ve sinema eleştirmenliği yapan, pek çok müddetli yayında ismine rastlanan bir müellif olarak birinci romanı ‘Metroland’i 1980 yılında kaleme alır ve yazdığı her romanla mesleğinde giderek yükselmeye başlar. Bu yükselişin en büyük sebeplerinden biri Barnes’ın beşere ve onu belirleyen şartlara olan yaklaşımında batındır. Çoğunlukla tartışma yaratan mevzuları keskin bir biçimde ele alıp karakterlerini, karakterlerinin nezdinde okuru türlü soru işaretleriyle çevrelerken sakin bir tansiyon içinde muharrir.
Son romanı ‘Elizabeth Finch’ de bunun en hoş örneklerinden biridir. Detay Yayınları etiketiyle, Serdar Rıfat Kırkoğlu’nun çevirisiyle raflardaki yerini alan ‘Elizabeth Finch’, tarihin de en az insan kadar güvenilmez olduğunu ve aşkın gerçekle kurduğu bağlantıyı tartışan bir romandır.
ÖĞRETMENİN MİSYONU SORU SORMAKTIR
Peki kimdir Elizabeth Finch?
Aslında bütün kitap boyunca okur olarak biz de, tıpkı başkarakterimiz Neil üzere, bu sorunun karşılığını bulmaya çabalarız. Neil hafızasını zorlar, yaşananları hatırlayıp çeşitli notlar alır, birileriyle görüşür… Lakin tam onu tanıdığımızı düşündüğümüzde değişik gelişmeler yaşanır ve Elizabeth Finch tekrar karşımızda, yeniden bilinmezliklerle dolu bir bayan olarak durur.
Elizabeth Finch, üniversitede Kültür ve Uygarlık dersi veren bir akademisyendir. Birinci bakışta ayırt edici pek bir özelliği yoktur. Kendi halinde biridir. Genelde sakin bir ses tonuyla konuşur lakin bahsettiği bahisler insanların inanç çemberlerini, inandıkları bedelleri sarsmaya yönelik mevzulardır. Elizabeth Finch’i etkileyici kılan en değerli şey de zati budur.
İlk derste öğrencilerinin karşısına geçtiğinde onları bilgi yığınları ve tablolarla bunaltmayacağını söyler. Verdiği kitap listesini okumanın keyfe bağlı olduğunu, bir öğretmen olarak burada bulunmasının tek sebebinin diyalog kurmak ve öğrencileri düşünsel manada farklı soru ve yollarla tanıştırmak olduğunu belirtir.
Evvela tarihi ve tarihteki aşikâr başlı figürleri ele alır: Ursula ve on bir bin bakirenin yürüyüşüyle başlar, kimi günler İsa’ya ve dinden dönen Julian’a, birtakım günler de daha yakın periyoda gelir ve Hitler’e kadar uzanır. Ele aldığı her hususa farklı bir bakış açısıyla yaklaşır, vakit zaman öğrencileri kızdırır ve kışkırtır. Örneğin tektanrıcılıkla (monoteist) tekeşliliği (monogami), onun da tekdillikle (monoglot) kurduğu bağlantıdan bahsederken, “Düşlerinizden sakının. Tıpkı vakitte, genel bir kural olarak, birçok insanın hasret duyduğu şeylerden de sakının. Zoraki monogami zoraki bir mutluluktur” der.
ÖLÜM-YAŞAM DENGESİ
Neil, Elizabeth Finch’in sınıfındaki öğrencilerden biridir. Ona ve onun anlattıklarına o denli çok ilgi gösterir ki, muhakkak bir noktadan sonra Elizabeth Finch onun için aşka dönüşmeye başlar. Lakin bu, bildik manada bir aşka ne kadar benzeri, bunu Neil da bilmez. Okul bittikten, herkes bir yere savrulduktan sonra Elizabeth Finch’le yılda bir iki kere öğlen yemeği için buluşmaya başlar. Bu buluşmalar yirmi yıl boyunca devam eder. Yaptıkları sohbette neredeyse ferdî hiçbir şey konuşulmaz, yalnızca beyin fırtınası yapılır, o kadar.
Ve günün birinde Elizabeth Finch ölür. Bu, Neil’ı hem üzer hem heyecanlandırır. Çünkü Elizabeth Finch bütün kitaplığını ona bırakmıştır. Böylelikle Neil, tahminen de birinci kez, Elizabeth Finch’in kim olduğunu öğrenmeye hakikaten yaklaşır.
MOZART İKİLEMİ
Barnes bu romanında tarihe çokça yer verir. Üstelik bunu yalnızca Elizabeth Finch’in diyaloglarına da sıkıştırmaz. Neil, Elizabeth Finch’i ararken, tarih de paralel bir çizgi olarak onun çabucak yanından akar sarfiyat.
Pek olağan bu tarih, bilinen, kabul edilen resmî tarih değildir. Sorgulanan, çeşitli varsayımlar ve tenkitlerle kaplı bir tarihtir. Elizabeth Finch tahminen de bu yüzden, “Tarihini yanlış anlamak bir ulus olmanın parçasıdır” der bir gün. İnsanları birleştiren şeylerin ortak doğrular değil, ortak yanlışlar olduğunu tez eder.
Neil da bu cümle üzerinden kendi hayatını ele alır: Oyunculuk mesleği berbat haldedir. Bir vakit sonra bu defteri büsbütün kapayıp apayrı bir bölüme geçip mantar yetiştirmeye başlar. Birbiri arkasına iki makûs evlilik yapar. İkisinden de boşanır. Çocukları vardır ve hayatı hiç de gençliğinde hayal ettiği üzere değildir. O da, “Tarihimizi yanlış anlamak bir aile olmanın parçasıdır” der. Sonra da mevzuyu Tolstoy’un meşhur cümlesini tersinlemeye getirir. Aslında memnun ailelerin birbirlerinden farklı olduklarını, aile bireylerinin memnunluk için kendilerinden taviz verip başkalarına ihtimam gösterdiklerini lakin mutsuz ailelerin genelde daima birebir kusurlar yüzünden mutsuz olduklarını söyler. Bunun en temel göstergesinin de kendi hayatı olduğunu vurgular. Bu da bizi Elizabeth Finch’in “Mozart ikilemi” olarak isimlendirdiği soruya yaklaştırır:
“Hayat hoş, lakin hüzünlü müdür; yoksa hüzünlü, lakin hoş midir?”