NASA
Milyarlarca yıldan beridir, Samanyolu’nun yörüngesindeki en büyük uydu galaksiler -Büyük ve Küçük Macellan Bulutları- tehlikeli bir seyahat gerçekleştirdi. Ana galaksimize yanlışsız çekilip birbirlerinin yörüngesinde dönerken, çözülmeye başladılar ve artlarında gaz halinde enkaz kalıntıları bıraktılar. Ve buna karşın -gökbilimcileri şaşırtan biçimde- bu cüce galaksiler, sürmekte olan güçlü yıldız oluşumuyla dağılmadan kaldılar.
Colorado College’da yardımcı doçent olan Dhanesh Krishnarao, “Pek çok insan bu husus akıntılarının nasıl orada olabileceğini izah etmek için çabalıyordu” diyor. “Eğer gaz bu galaksilerden atıldıysa, hâlâ nasıl yıldız yaratabiliyorlar?”
HUBBLE VE FUSE SAYESİNDE TESPİT EDİLDİ
Krishnarao liderliğindeki bir gökbilim takımı NASA’nın Hubble Uzay Teleskobu ve Uzak Morötesi Spektroskopik Arayıcı (FUSE) isimli artık emekliye ayrılmış bir uydudan sağlanan bilgiler sayesinde nihayet yanıtı buldu: Macellan sistemi sıcak süperşarjlı gaza karşı gözetici kalkan fonksiyonu gören bir korona (hale gibisi bir yapı) ile çevriliydi. Bu kalkan iki galaksiyi çevreliyor, içerdiği gazların Samanyolu tarafından emilmesini önlüyor ve bu sayede yeni yıldızlar yaratmayı sürdürmelerine imkân tanıyor.
Nature mecmuasında yayınlanan bu yeni keşif, galaksinin geçirdiği evrimin yeni bir tarafına değiniyor. ABD’nin Maryland eyaletindeki Baltimore kentinde bulunan Uzay Teleskobu Bilim Enstitüsü’nde araştırmacı olan Andrew Fox, “Galaksiler kendilerini öteki galaksilere karşı savunan bir kalkan fonksiyonu gören gazlı kozalara sarınmışlar” diyor.
Gökbilimciler şimdi birkaç yıl evvel bu koronanın var olduğunu öngördüler. Wisconsin-Madison Üniversitesi’nde araştırmacı olan Elena D’Onghia, “Samanyolu’na hakikat çekilen Macellan Bulutları’nın simülasyonlarına bir kalkan koronası eklediğimizde, birinci sefer, emilen gazın kütlesini açıklayabileceğimizi keşfettik” diyor. “Büyük Macellan Bulutu’nun bir koronaya sahip olacak kadar büyük olması gerektiğini biliyorduk.”
DEVASA VE GÖRÜNMEZ BİR YAPI
Öte yandan, Macellan Bulutlarından etrafa gerçek 100 bin ışık yılından daha fazla bir aralığa uzanmasına ve güney gökyüzünün büyük bir kısmını kaplamasına rağmen, hale görünmez bir yapıda. Haritalanması, gerekli ölçümler için 30 yıllık arşivlenmiş bilgilerin taranmasını gerektirdi.
Araştırmacılar, bir galaksinin sahip olduğu koronanın milyarlarca yıl evvel galaksiyi oluşturmak üzere çöken ilkel gaz bulutunun bir kalıntısı olduğunu düşünüyorlar. Koronalar daha uzak cüce galaksilerin etrafında görülmüş olsalar da gökbilimciler şimdiye dek hiç bu kadar detaylı biçimde araştıramamışlardı.
Krishnarao, “Bilgisayar simülasyonlarında neye benzemeleri ve milyarlarca yıl mühletince nasıl etkileşime girmeleri gerektiği konusunda pek çok varsayım mevcut; tekrar de gözlemsel olarak büyük kısmını gerçek manada test edemiyoruz, çünkü cüce galaksilerin tespit edilmesi ekseriyetle çok güç” diyor. Çabucak yakınımızda olmaları nedeniyle Macellan Bulutları, cüce galaksilerin nasıl etkileşip evrimleştiklerini incelemek kelam konusu olduğunda kusursuz bir fırsat sunuyor.
Araştırma grubu Macellan Koronası’yla ilgili direkt bir delil bulmak hedefiyle, milyarlarca ışık yılı gerisinde bulunan kuasarların morötesi kayıtlarına ulaşmak için Hubble ve FUSE arşivlerini taradı. Kuasarlar, devasa etkin kara delikler barındıran galaksilerin çok derecede parlak çekirdekleridir. Araştırma grubu, koronanın kendi başına görünemeyecek seviyede solgun olmasına rağmen, art planda bulunan kuasarlardan gelen farklı parlak ışık desenlerinin görülmesini engelleyen ve bu ışıkları emen bir çeşit sis üzere görünmesi gerektiği sonucuna ulaştı. Geçmişte, Hubble’ın yaptığı kuasar müşahedeleri Andromeda galaksisini sarmalayan koronayı haritalamak gayesiyle kullanılmıştı.
VARLIĞI TEYİT EDİLDİ
Araştırma grubu, 28 kuasardan gelen morötesi ışıktaki desenleri inceleyip Büyük Macellan Bulutu’nun etrafını saran hususları saptayarak özelliklerini anlayabildi ve koronanın mevcudiyetini doğruladı. Öngörüldüğü üzere, kuasar tayfları, galaksiyi saran sıcak plazmanın halesini oluşturan farklı karbon, oksijen ve silikon imzalarını taşıyordu.
Koronayı saptama mahareti, çok seviyede detaylı morötesi spektrumlara ulaşmayı gerektiriyordu. Krishnarao, “Hubble ve FUSE’un çözünürlüğü bu çalışma açısından büyük ehemmiyet taşıyordu” diyor. “Korona gazı o denli dağınık ki, neredeyse hiç yok.” Buna ek olarak, Macellan Bulutları’ndan çekilen gaz akıntıları ve Samanyolu’ndan saçılan unsurlar de dahil olmak üzere öteki gazlarla karıştırılıyor.
Ekip, ulaştığı sonuçları haritalayarak, Büyük Macellan Bulutu’nun merkezine olan ara arttıkça gaz ölçüsünün azaldığını da ortaya çıkardı. Krishnarao, “Bu, koronanın sahiden de var olduğuna ait kusursuz bir işaret” diyor. “Gerçekten galaksiyi çevreliyor ve onu koruyor.”
Peki, böylesine ince bir gaz örtüsü bir galaksiyi yok olmaktan nasıl koruyabiliyor?
Krishnarao, “Galaksiye girmeye çalışan her şeyin evvel bu unsurlardan geçmesi gerekiyor ve böylelikle bu tesirin bir kısmı emiliyor” diyor. “Buna ek olarak, korona vazgeçilebilecek birinci yapı. Koronayı bir ölçü yitirirken galaksinin içindeki gazı koruyor ve yeni yıldızlar oluşturabiliyorsunuz.”
Yazının özgünü phys.org sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)