Ressam Mihri’nin izinde bir yolculuk: Mihri Rasim’in adı sanat tarihinde karanlıkta kalmıştır

Filmin ve Mihri Rasim’in kıssasını direktör Berna Gençalp araştırmacı Hasret Gülin Dağoğlu ve sinemanın imalcileri Berat Birinci ve Yonca Ertürk’le konuştuk

Ressam Mihri Rasim ile ne vakit tanıştınız Mihri yi anlatma ve belgesel fikri nasıl ortaya çıktı

Berna Gençalp Benim temelde ilgi duyduğum şey öyküler kıssa anlatımı Sinemanın bir kıssa anlatmak için imaj ses müzik ve kurguyu seferber ederek büyük imkanlar sağladığını düşünüyorum Lakin tüm bu imkanların bayanlarla ilgili kıssaların anlatımında pek az kullanılmasından rahatsızım Yalnızca sinemada değil masallarda romanlarda tiyatro oyunlarında da bu bu türlü Listeyi uzatabiliriz Meğer bir izleyici ya da okuyucu olarak benim o kıssalara de gereksinimim var hepimizin var Mihri yle tanışmamdan çok evvel toplumsal cinsiyet çalışmaları alanından beslenmeye başlamıştım 2012 2013 yıllarında İstanbul Modern de katıldığım Sanat Tarihçisi Burcu Pelvanoğlu nun verdiği Türk Fotoğraf Sanatı Tarihi derslerinde Mihri den haberim oldu Burcu Pelvanoğlu anlatırken kendi kendime Bu bir film dedim Kurmaca yazmaya alışık olduğum için çabucak kurmaca sinema düşündüm hatta yazdım ve Uçan Süpürge de ödül kazandık o proje ile Fakat daha sonra birinci adım olarak belgesel yapmamın daha yanlışsız olacağını anladım Zira sanat etraflarında ya da bayan tarihini çalışanlar ortasında bile Mihri den haberi olan çok az insan vardı

Ressam Mihri’yi hiç tanımayan birine anlatacak olsanız ressam Mihri Rasim kimdir

Özlem Gülin Dağoğlu Mihri Rasim 1885 1954 mesleği üç kıtaya ve elli yılı aşkın bir müddete uzanan ama şimdiye kadar göz gerisi edilmiş bir bayan portre ressamıdır Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında İstanbul da doğan Mihri Rasim küçük bir yaştan itibaren istediğini elde etme konusunda inisiyatif sahibi olduğunu göstermiştir İstanbul da aldığı birinci sanat eğitimin akabinde sanatsal gelişimini ilerletmek için Avrupa da ikamet etti devrin sanatsal aktifliklerine katıldı İstanbul’a döndüğünde 1914 yılında Osmanlı bayanları için bir hoş sanatlar akademisinin kuruluşuna imza attı Daha sonra İtalya ya yerleşmek üzere İstanbul dan kesin olarak ayrılan Mihri Rasim 1927 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne göç ederek New York ta yaşamaya başladı Portreleri ve eğitimci rolüyle Amerikan sanat ve edebiyatına katkıda bulunmaya devam etti

Burada bir noktaya dikkat çekmek yerinde olacaktır Kendisinden yaygın olarak Mihri Müşfik Müşfik birinci eşi Müşfik Selami nin adıdır olarak bahsedilse de araştırmalarım uzun ve ulusötesi mesleği boyunca kendini tanımlarken ebediyen Rasim soyadını kullandığını gösteriyor Münasebetiyle Mihri Rasim olarak anılması çok daha gerçek olacaktır

‘FİLMDE OLABİLDİĞİNCE ADİL DAVRANMAYA ÇALIŞTIM’

Çalışmanızın ve belgeselin çıkış noktası Kim Mihri sorusu oldu Pekala sizin için kimdir Mihri hayatınızdaki yeri nedir Ne kadar şey biliyoruz onun hakkında

Berna Gençalp Mihri ye bakışım Hasret Gülin Dağoğlu Mahinur Tuna ve Burcu Pelvanoğlu üzere araştırmacıların anlattıkları ile şekillendi Hasret Gülin Dağoğlu uzman danışman olarak Mihri Rasim üzerine yazdığı doktora tezinden bulgularını paylaştı Belgeselde bilgi vermek ve his yaratmak istikrarını tutturmaya çalıştım Tanınmayan tarihi bir kişilik anlatılırken muteber bilgiler aktarmak kural Öte yandan belgesel sinema sesli görüntülü bir ansiklopedi değil Sinemanın muhakkak bir mühleti var bu mühlet içinde belgeselin dramatik bir yapı da kurması gerek Belgeselin üretimi sürerken sinemacı bir bayan arkadaşımla aramda şöyle bir diyalog geçti ben Mihri yi kahramanlaştırmak istemiyorum dedim O da buna kızdı Ama Mihri bunu hak ediyor Berna dedi Aslında bayanlar o kadar kendi cinslerinin adilce anlatılmış öykülerinden uzak yaşıyorlar ki bu reaksiyonuna bir yandan hak da verdim

Yalnız bu kahramanlık sıkıntısını yeterli düşünmek lazım Bir kahraman fanatik bir tavırla ululaştırılan yalnızca zafer leriyle aktarılan insanüstü bir havaya büründürülen kıssadaki öbür tüm şahısları gölgeleyen biri olmak zorunda mı Sinemada olabildiğince adil davranmaya çalıştım Belgeseli izleyenlerin sinemadaki öteki bayanların kıymetini fark etmelerini de sağlamak istedim Mihri hırslı dinamik yetenekli bir insan Muvaffakiyetleri da var başarısızlıkları da Ancak bence sıkıntı zaferler kazanmaktan öte hayatı dolu dolu yaşamakla ilgili Mihri de bundan yaklaşık 100 sene kadar evvel yeteneğinin aklının dileklerinin peşinden giderek hayatı dolu dolu yaşamış bir insan bir bayan

‘MİHRİ RASİM ÜZERİNE ÇALIŞMAK DAİMA GELİŞEN BİR SÜREÇ’

Özlem Gülin Dağoğlu Çok sevdiğim bir sanat tarihçisi olan Linda Nochlin in söz ettiği üzere araştırmalarımın ardındaki itici güç merak ve sorgulamadır Nochlin in kelamlarına motamot katılıyorum Ben de kendim için birebirini söyleyebilirim Mihri Rasim ile müsabakam uzun yıllar öncesine dayanıyor İnas Sanayi i Nefise Mektebi üzerinde çalışırken Mihri Rasim le tanıştım ve açıkçası kendisini çok merak ettim

Fakat şaşırtan derecede çok az birincil kaynağa dayanan bilgi vardı sanatçı hakkında Türkiye dışındaki faaliyetlerine ve bilhassa de ABD deki yirmi yedi yıllık mesleğine dair bilgi ve birincil kaynakların azlığı şimdiye kadar onun hayatını ve mesleğini bir gizem ve trajedi havasıyla örtmüştü Mihri Rasim in görsel sanatlara ve bayanların ömür şartlarının güzelleştirilmesine yaptığı ufuk açıcı katkılar ömür öyküsüne derinlemesine yedirilmiş trajik sefil ve pişmanlık dolu bir sonun gölgesinde kalmıştı Meğer hakkındaki sonlu bilgi muğlak vakit zaman yanlış ve çoğunlukla ikincil kaynaklardan aktarılmıştı

Böylelikle mesleğini çalışmalarını ve muvaffakiyetlerini araştırmaya başladım Doktora tezimden bu yana araştırmalarıma da devam etmekteyim Mihri Rasim üzerine çalışmak yeni bilgilerin ortaya çıkmaya devam ettiği daima gelişen ve kapsamı genişleyen bir süreç Tezimden bu yana bu yeni bilgiler ışığında birtakım şeyleri değiştirdim netleştirdim ve yerleşik bilgileri revize ettim ve revize etmeye devam etmek için çalışıyorum Kimi doğruların yanlış olduğu ortaya çıktı bu olamaz dediğimiz birtakım şeyler ise gerçek çıktı Mihri Rasim üzerine çalışmalar sona ermedi Bilakis şimdi yeni başlıyor

Mihri üzerine araştırma süreciniz nasıl geçti

Özlem Gülin Dağoğlu Birinci olarak birçok kayıp noktanın izini sürüp birbirine bağladım ve bu sayede sanatkarın bilinmeyen bir portresi gün ışığına çıktı Uçak biletlerinden göçmenlik dokümanlarına ve kaleme aldığı mektuplara kadar birçok yeni arşiv gereci ile sanatkarın şaşırtan ulus ötesi mesleğini ve yeni bulgular ışığında yapıtlarını ele aldım ve alıyorum

Araştırma parametreleri çok sayıdaydı ve birden fazla lisanda örneğin Fransızcadan İngilizce İtalyanca ve Almancaya kadar birçok lisanda inceleme yapılmasını gerektiriyordu bu da hem çetin hem de bir o kadar heyecan verici oldu Bazen bunu Berna ile konuşurken Özlem bu türlü bir yorumu fakat sen yapabilirsin dediği oluyordu

Hayatının son yirmi yedi yılını orada geçirmiş olmasına karşın şimdiye kadar en az bilinen ve en çok dramatize edilen periyodu olan Amerika yıllarını araştırarak işe başladım ABD de ortaya çıkardığım birincil kaynaklar sanatkarın Avrupa kentlerinde ve İstanbul da geçirdiği yıllara dair yeni araştırma noktalarını işaret etti Yaşadığı her kentteki çeşitli arşivleri taramaya uğraş gösterdim Mihri Rasim in mesleğini ve yapıtlarını içinde evrildiği milletlerarası sosyo politik ve kültürel bağlamları dikkate alarak değerlendirmeye uğraş ettim ve ediyorum

Çalışmalarımın yapısı Mihri Rasim in farklı istikametlerini gün ışığına çıkaran yeni arşiv kaynaklarından ve benim bu yeni bilgileri yorumlamamdan doğdu Bununla birlikte sanatkarla ilgili tüm arşiv malzemelerini incelemiş değilim Mihri Rasim üzerine yapılan araştırmaları bir sona ulaştırmıyorum Üstte da lisana getirdiğim üzere daha çok bir tartışma ve diyalog başlatmak sorular sormak eksik noktalara işaret etmek istiyorum

‘KÖTÜ GİDEN İKTİSAT VE PANDEMİ İMAL İMKANLARIMIZI OLUMSUZ ETKİLEDİ’

Belgesel için çalışmalara ne vakit başladınız

Yonca Ertürk Sinemanın birinci tasarım kademelerini Berat ve Berna’dan biliyordum Vakitle projenin içine girdikçe Mihri’ye çekiliyor insan Kültür Bakanlığı takviyesi ve öbür fonlara müracaatlarla ve tabi finans etabı ile çalışmaya giriştik 2016’da hem Bakanlık hem de Antalya Sinema Forum süratli ve mükemmel başlangıçlar oldu İkisinin de imale katkısı büyüktür Moral dayanağı ve diğer fonlara başvururken verdikleri gücü de belirtmek gerek

Filmin finansının büyük kesimi bu birinci iki erken dayanaktır Çok tasarruflu ve dikkatli gittik Gruplarımızla imal formumuza uygun muahedeler yaptık Çekimler yıllara yayıldığı için çok fazla insanın emeği yardımları var Kaca Filmarka üzere başından beri yanımızda olan teknik ekipman dayanaklarımız var Çok fazla stok fotoğraf ve dışa bağlı masrafımız olduğu için 2020 yılında gelen Amerikan Büyükelçiliği takviyesi kurtarıcımız oldu Bilhassa posterlerimizde de gördüğünüz Mihri’ye ilişkin seçkin fotoğraflardan birinin kullanım haklarını satın alabildik

Son kademede tekrar Antalya Sinema Forum’dan Renk ve Ses Post Yapım dayanağını kazandık Postbıyık sayesinde post etabını bitirdik

Berat Birinci 2015 yılında ben projeye üretimci ve animasyon direktörü olarak dahil oldum Başta Kültür Bakanlığı belgesel imal dayanağı ve yurtiçi yurtdışı pitching platformlarına başvurarak ilerlemeye başladık Birinci başta kısa sinema mi yoksa kurmaca mı olsa üzere fikirler vardı Yonca nın da katılması ile birlikte uzun metraj belgesel sinema olarak yapılmasına karar verdik Finansal kaynaklarını bulmak hiç kolay olmadı Grupta herkes projeye canı gönülden takviye olarak emeğinin tam karşılığını almasa da projenin içinde olmaktan zevk alarak elinden geleni hatta fazlasını yaparak çok büyük katkı sağladı Harcamalarımızı yaparken tekraren düşünerek yaptık Yerli yabancı hibelere ve bir sürü yere tekraren ne alabiliyorsak almak üzere başvurduk Bilhassa yurtdışı çekimlerimiz liranın inanılmaz bedel kaybetmesi nedeniyle bizi bilhassa çok zorladı Ortak üretimci ve imal imkanlarımızı çok makûs giden ekonomimiz ve pandemi süreci olumsuz etkiledi

‘ZİHNİMDE ŞEKİLLENEN MİHRİ’NİN KARŞILIĞI BELGESELİN ANİMASYON BÖLÜMLERİ’

Animasyon kısımlarda Mihri Rasim rolünde Feride Çetin yer alıyor Çetin ve Ressam Mihri yi bir ortaya getirme fikri nasıl oluştu

Berna Gençalp Mihri ile ilgili kurmaca kısa belgesel ve uzun metraj belgesel üç başka proje geliştirdim Hepsinde de animasyona yer verdim Animasyonun sanatsal bir tabir biçimi olarak çok tesirli olduğunu biliyorum İsim annesi olduğum Canlandıranlar Festivali nde de 10 yıldır bağımsız animasyon sinemasının en çarpıcı örneklerini izleyiciye sunuyoruz Kim Mihri belgeselinde çokça tetikleyici soru soruyorum fakat Mihri ile ilgili karar cümlesi pek az kuruyorum Mihri yi sanatçı hakkında özel ve derinlikli araştırmalar yapmış şahıslar anlatıyor Benim zihnimde şekillenen Mihri nin karşılığı belgeselin animasyon kısımları Oyuncu Feride Çetin ile beni yapımcılarımızdan Yonca Ertürk tanıştırdı Enteresandır biz tanıştığımızda Feride Çetin in Mihri den esasen haberi vardı bundan çok memnun olmuştum Sağ olsun Feride Çetin rotoskop tekniği için yaptığımız çekimlerde Mihri yi canlandırdı Eleni Lomvardou da tüm sinemanın ve animasyon kısımların müziklerine imza attı Animasyon Mihri kısımları müzikleriyle birlikte sinemanın en özgün yanlarından birini oluşturuyor

Çekimler ne kadar sürdü ne üzere zorluklar yaşadınız

Berat Birinci Yıllara yayılarak ilerledi Kimi şahıslarla çekimler birkaç defa yapıldı Uzun çekim ve üretim mühletlerine animasyondan alışık olmama karşın bütçesi bu kadar sonlu uzun metraj bir belgesel sinema için Kim Mihri nin üretimi uzun sürdü Atlas tan Ahmet beyin dediği üzere belgesel sinemanın üretimi hiçbir vakit bitmez orta verilir Animasyon direktörü olarak da animasyon üretim sürecinden de biraz bahsetmek isterim Sinemanın üretim mühletinin uzaması animasyon kısımların üretilmesi için bir avantaj oldu Başlarda farklı tekniklerle değişik denemeler yaparak güzel bir on hazırlık periyodu geçirdik Bu sonrasında avantaj elde etmemizi sağladı Pandemide üretimi uzaktan sürdürebildik

Yonca Ertürk Çekimler yıllara yayıldığı için en büyük zorluk orta devirlerdi Stantlara konuklara özel günlere nazaran planladığımız çekim günlerinde takımların sürekliliğini sağlamak zati güç bir iş Bütçemiz de çok kısıtlı olduğu için yaratıcı fikirler bulmak zorundaydık Bir iki çekim gününü planlayınca da olabildiğince verimli bir formda bir çok şeyi kapsamaya çalıştık Yurtdışı çekimleri çok kısa ve Berna’nın bazen tek başına gidebildiği çekimler oldu Bu kentlerdeki birçok sinemacı arkadaşımız üretim ve kamera takımlarımıza katıldı böylelikle Paris Roma ve New York setleri yapılabildi Salt Galata’daki Mihri standı muhakkak olduğunda çekimler neredeyse sonlara gelmişti ancak alışılmış ki sergiyi beklemeye karar verdik Çekim mühletini esnek bırakmak Mihri’ye ve konuşanlara bağlı olarak tasarlamak gerekti ve bunun çok yararını gördük Birtakım setleri birleştirdik kimilerini erteledik Kurgu müddetince bile ortamızda Mihri’yle ilgili bugün bir şeyler bulunsa çabucak sarfiyat çeker miyiz diye şakalaştık Sanırım bu yüzden en zoru çekimlerin artık nitekim bittiğine karar vermek oldu diyebilirim

‘MİHRİ RASİM BİRİNCİ OSMANLI TÜRK BAYAN RESSAM DEĞİLDİ ANCAK BİR ÖNCÜYDÜ’

Mihri Rasim’in sanat d ünyasındaki yeri nedir

Özlem Gülin Dağoğlu Mihri Rasim tipik olarak bayan sanatkarlara atfedilen kategorileri aşmıştır Sanatsal pratiğini geliştirmek için kültürel ve siyasi alanlardan üst seviye şahsiyetlerle ulusötesi bir ağ kurdu Sanatçı kimliğini toplumsal ve siyasi ilişkilerini portre çalışmaları aracılığıyla geliştirdi Yirminci yüzyılın birinci yarısına damgasını vuran isimleri resmetti Kitabımda da bunu göstermeye çalışıyorum Mihri Rasim in çağdaş çağın böylesine değerli şahsiyetlerine erişim sağlamadaki muvaffakiyetini elde eden sanatkarlar azdır Bayanların durumunun güzelleştirilmesine katkıda bulunmak da mesleğinin kıymetli bir modülü oldu

Burada bir diğer değerli noktaya daha vurgu yapmak gerekir Mihri Rasim birinci Osmanlı Türk bayan ressam değildi lakin muhakkak büyük bir öncüydü Tartışma yaratmaktan da çekinmedi Mihri Rasim kapsamını yeni yeni kavramaya başladığımız ölçüde çok hırslıydı ve iddialıydı Çok çalışkan ve üretken bir sanatçıydı

Kim Mihri tahminen de hiç tanınmayan bir bayan sanatçıyı ortaya çıkartarak izleyicilerle buluşturuyor Bu belgeselin tahminen de bir şeyleri değiştirebilecek bir birinci adım olduğunu söyleyebilir miyiz

Berna Gençalp Mihri üzere kendi alanında kıymetli bir varlık göstermiş lakin sonradan hak ettiği formda anılmayan çok fazla bayan var Onları tanımanın hak ettikleri biçimde onları anmanın toplumsal hayattaki dengesizlikleri gidermede bir yararı olabileceğini umuyorum

‘MİHRİ RASİM’İN BİR BAYAN VE SANATÇI OLARAK MUVAFFAKİYETLERİ BİRDEN FAZLA ŞAHSA İLHAM OLACAKTIR’

Mihri Rasim’in kıssası bugüne kadar kitaplarda karşımıza çıksaydı hatırlansaydı bayanların ömrüne ne üzere tesirleri olurdu

Özlem Gülin Dağoğlu Kendi jenerasyonundan pek çok bayan sanatçı örneğinde olduğu üzere Mihri Rasim in de ismi sanatın tarihinde karanlıkta kalmıştır Kim Mihri belgeselinde de lisana getirdiğim üzere Mihri Rasim kaybettiğimiz birinci bayan sanatçı değil bulduğumuz birinci bayan sanatçı da olmayacak Lakin giderek gelişen ufuk açıcı ve ilham verici çalışmalar bayanların sanata kültüre ve topluma sağladığı kıymetli katkıları ve muvaffakiyetleri aydınlatıyor Bunu vurgulamak çok değerli Gayem bu süregelen ve epeyce bedelli eforlara bir katman daha kazandırmak

Mihri Rasim Avrupa da ve daha sonra ABD de sanatını muvaffakiyetle icra etmiş lakin bu yolda birtakım büyük pürüzlerle karşılaşmıştır 1930’lu yılların başında büyük zorluklar yaşadığı bir gerçektir New York a varışından iki yıl sonra Büyük Buhran tüm dünyada ekonomik sistemi yıkıma uğrattı ve trajik bir krize yol açtı Bir göçmen bir bayan ve bir sanatçı olarak Mihri Rasim buhranın global merkez noktası olan New York ta çok yakın bir menzilden tesirlerine tanıklık etti göğüs gerdi Karşılaştığı zorlukların şiddetine karşın üstesinden gelmesini başardı Gün ışığına çıkardığım arşiv dataları mefkuresine ulaşma gayretinin Mihri Rasim i hayatının bu şiddetli periyodunun üstesinden gelmeye ittiğini gösteriyor

Mihri Rasim’in kararlılığı azmi ve yüreği öbür bir deyişle bir bayan ve bir sanatçı olarak mesleği yapıtları muvaffakiyetleri muhakkak birden fazla şahsa ilham kaynağı olabilirdi ve olacaktır

‘KADINLARIN VE ERKEKLERİN İSTİKRARLI VARLIK GÖSTEREBİLECEĞİ ÖYKÜLERE HAKİKAT AÇILMAK İSTİYORUM’

Mihri’nin hayatını kurgu olarak da bir üretimde izleyecek miyiz

Berna Gençalp Evet 2015 yılında Berat Birinci ile katıldığımız Uçan Süpürge de Mihri Yolda isimli uzun metraj kurmaca senaryo projem ödül aldı Artık o senaryo üzerinde tekrar çalışıyorum Lakin anlatılmaya kıymet çok kıssa var bayanların ve erkeklerin daha istikrarlı varlık gösterebileceği öykülere yanlışsız açılmak istiyorum

Yeni projeleriniz var mı

Berna Gençalp Bundan sonra hem belgesel hem de kurmaca yapmak niyetindeyim